Czytajcie Bermana!

W polskich dyskusjach o nowoczesności książka Marshalla Bermana Wszystko, co stałe rozpływa się w powietrzu. Rzecz o doświadczeniu nowoczesności (przeł. M. Szuster, Kraków 2006) raczej się nie pojawia, a szkoda, bo mogłaby wnieść trochę fermentu w spetryfikowane już nieco podziały na nowoczesność i jej następne fazy: drugą, płynną, ultranowoczesność czy ponowoczesność. Z książki Bermana jasno wynika, że płynną nowoczesność była od samych swych początków, nie miałby więc racji Zygmunt Bauman mówiący w całej serii swoich książek, że upłynniamy się dopiero teraz, natomiast wcześniej w nowoczesność wpisane były mechanizmy i pragnienia stałości. Tak mówił o tym w wywiadzie z Obirkiem

[…] skłonny jestem ostatnio machnąć ręką na termin „ponowoczesność”. Wolę posługiwać się terminem „miękkiej” lub „płynnej” nowoczesności. Jako że sam to pojęcie ukułem, żywię – płonną zapewne – nadzieję, że tym razem się uda; że będzie ono używane w sensie, jaki wyłuszczyłem w książce pod tymże tytułem, w jakiej to pojęcie wprowadziłem). To drugie – to właśnie jest społeczeństwo wedle reguł nowoczesnych zbudowane (i wciąż na nowo się przebudowujące, wciąż w remoncie, wciąż pełne rozkopów…) – ale wolne od (czy „odarte z”, jak kto woli) właściwych dawniej nowoczesności iluzji – że mianowicie kiedyś wiechę na dachu się zawiesi, że przyjdzie chwila, gdy niczego już nie trzeba będzie przerabiać, i że niewygody i utrapienia z nieustanną przeróbką związane pójdą w zapomnienie. Społeczeństwo bez „planu generalnego” i „kwatery głównej” nad wykonaniem planu czuwającej.

Od „stałej” nowoczesności „płynna” różniłaby się więc tym, że pozbawiona jest nadziei na jakąkolwiek stałość. Gdy czyta się Marksa i Baudelaire’a (dwóch, obok Goethego, bohaterów Rzeczy o doświadczeniu nowoczesności) przez pryzmat książki Bermana, dość wyraźnie widzi się problematyczność tej opozycji. Ani bowiem pierwsza nowoczesność nie była tak twarda, ani druga nie jest tak płynna, jak się wydaje Baumanowi. Już przecież u Baudelaire’a (bynajmniej nie wyjątkowego w tej kwestii!) znajdziemy powiązanie nowoczesności z metaforą płynu:

Musimy wreszcie zauważyć – pisze Berman – że Baudelaire używa kategorii płynności […] i lotności […] jako symboli specyfiki życia nowoczesnego. Płynność i eteryczność staną się podstawowymi jakościami w sztuce świadomie modernistycznej: w architekturze, malarstwie, wzornictwie, muzyce i literaturze, które narodzą się pod koniec XIX wieku. Napotkamy je także w refleksji najgłębszych myślicieli moralnych i społecznych generacji Baudelaire’a i następnych pokoleń (Marksa, Kierkegaarda, Dostojewskiego, Nietzschego), dla których podstawowym faktem życia nowoczesnego jest – by użyć słów z Manifestu komunistycznego – fakt ten oto, że »wszystko, co stałe, rozpływa się w powietrzu«” (Berman 2006: 189)

Ale i również „płynna” – ta nasza – nowoczesność wcale nie jest, jak wynikałoby to ze słów Baumana, pozbawiona tęsknot za projektami, które by ową płynność jakoś ustaliły. Mówimy dziś goodbye Mr Postmodernism językiem coraz dyskursywnie mocniejszej późnej lewicy – tej spod znaku Jamesona, Agambena czy Žižka – która bardzo trafnie, moim zdaniem, pokazuje, że postmodernistyczne wieści o kresie wielkich narracji przeciwnie do tego, co sądził np. Lyotard nie są czymś ani poznawczo adekwatnym, ani etycznie dobrym. Przeciwnie: wyrzucając wielkie narracje za burtę naszych dyskursów, lądujemy w świecie bez metajęzyka, pozwalając się opisywać tym całościom, które bynajmniej z wielkich narracji nie zrezygnowały, np. kapitalizmowi.

Paweł Bohuszewicz