Wojny językowe, czyli sukcesy prawicy

Mam trzy refleksje w związku z rozmową w radiu Tok FM, w której Leszek Balcerowicz zrugał Janinę Paradowską za to, że ta śmiała posłużyć się sformułowaniem „umowy śmieciowe”. Pierwsza jest banalna i podzieliło się nią już wiele osób: Balcerowicz jest oderwanym od rzeczywistości neoliberalnym bucem, który nie potrafi zrozumieć, że obchodzenie kodeksu pracy i nieustanne pogarszanie sytuacji pracowników nie jest dobrym pomysłem na rozwój kraju. Druga dotyczy samej Paradowskiej. Szkoda, że większość skupiła się na Balcerowiczu i tak niewielu ludzi zwróciło uwagę na jej zachowanie. A moim zdaniem jest ono znamienne. Jak odpowiedziała dziennikarka na wybuch Szanownego Pana Profesora? Zaczęła się tłumaczyć, że użyła zwrotu „umowy śmieciowe” w cudzysłowie. Niestety, niezdolność do przeciwstawienia się mądrościom Balcerowicza wciąż jest powszechna wśród dziennikarzy.

W tym wpisie chcę się jednak skupić na trzeciej refleksji: nie przestaje mnie zadziwiać, jak bardzo prawicowe środowiska są świadome roli języka w kształtowaniu dyskursu. Jeśli spojrzy się na świat akademii, to tezy o języku wpływającym na postrzeganie świata są zazwyczaj – choć oczywiście nie zawsze – wygłaszane przez ludzi o lewicowych skłonnościach. Jeśli jednak spojrzymy na praktykę polskiego życia publicznego, to prym w konkurencji wyciągania praktycznych wniosków z brania na serio poglądu o twórczej roli języka wiodą przedstawiciele prawicy.

Balcerowicz nie od wczoraj prowadzi krucjatę przeciwko sformułowaniu „umowy śmieciowe”. I robi to, bo doskonale zdaje sobie sprawę z tego, że nawet jeśli osoba mówiąca o umowach śmieciowych definiuje je dokładnie tak samo jak ktoś, kto preferuje frazę „umowa elastyczna”, to tak naprawdę nie zgodność definicji się liczy, ale to, jakie wrażenie wywołują w nas dane słowa. „Elastyczny” z pewnością kojarzy się lepiej niż „śmieciowy”. Zresztą neoliberałowie są mistrzami w ładnym opakowywaniu swoich poglądów i obrzydzaniu przy użyciu języka rzeczy, z którymi się nie zgadzają. Profesor nie jest tu wyjątkiem. Zauważcie, że Balcerowicz nie nazywa określenia „umowy śmieciowe” konkurencyjną, gorszą metaforą w odniesieniu do „umów elastycznych” – nie, zamiast tego naznacza je jako przejaw „języka nienawiści”. Język ten zaś przeciwstawia „normalnej mowie”. Pomyślcie też o tym, jaką ładną funkcję pełni słowo „roszczeniowy” – jeden z ulubionych młotów na przeciwników w repertuarze Balcerowicza i jego kamratów.

Prawica obyczajowa nie zostaje w tyle. Z podziwu godną konsekwencją używa zbitki „ideologia gender”, starając się wytworzyć w umysłach Polaków nierozerwalną więź między słowem „gender” a słowem „ideologia”. Natknąłem się już na kilka inteligentnych osób nieprzejawiających żadnych objawów prawicowego radykalizmu, które posługiwały się tą zbitką słowną. Co pokazuje, że zapuściła ona korzenie w naszej kulturze. Tak samo zresztą jak sformułowanie „poprawność polityczna”, które jest nadużywane nie tylko przez skrajną prawicę – choć w tym przypadku wynika to tyleż z językowej pracy polskich Gowinów, co z roboty wykonanej przez amerykańskich neokonserwatystów. Ostatnio jeden z recenzentów Esensji stwierdził, że John Boyega i Daisy Ridley dostali swoje role w „Przebudzeniu mocy” z powodu poprawności politycznej Disneya. Tak, chodzi o tego samego Boyegę, który właśnie został nominowany przez członków BAFTA w kategorii wschodząca gwiazda, i o tę samą Ridley, której rola wygrywa niemal wszystkie rankingi na ulubioną postać w nowych GW. Wszystko, co miał o nich do powiedzenia szanowny recenzent, to kłujące go w oczy politpoprawne tło ich zaangażowania do filmu. Czytaj: zostali zatrudnieni nie dlatego, że dobrze wypadli na przesłuchaniach, nie dlatego, że w społeczeństwie, w którym żyją czarnoskórzy i kobiety, istnieje całkiem spore prawdopodobieństwo, że niektórzy z nich od czasu do czasu załapią się na główne role w filmie. Nie, dostali je z powodu „poprawności politycznej”, czyli z powodów ideologicznych. Sformułowanie „poprawność polityczna” jest sprytnie wymyślone, ponieważ spycha do defensywy i każe się tłumaczyć za każdym razem, kiedy ktoś inny niż biały facet dostaje jakąś rolę czy wyróżnienie. W „Nowej nadziei” są sami biali ludzie? Nie mamy żadnych przesłanek, aby podejrzewać, że dostali swoje role z powodów innych niż ich umiejętności aktorskie. Pojawia się czarnoskóry? „Wiecie, rozumiecie, nie jestem rasistą, co to to nie, ale wszyscy słyszeliśmy o politycznej poprawności, czy zatem nie jest tak, że to z jej powodu aktor dostał tę rolę?” Białość i męskość są przezroczyste i nie wymagają wytłumaczenie. Kobiecość i nie-białość od razu, dzięki sformułowaniu „polityczna poprawność”, można sproblematyzować.

Powiecie, że polscy lewicowcy też próbują wpływać na język. Jasne, ale ich wyniki są mizerne w porównaniu z prawicą. „Patriarchat” jest słowem daleko mniej popularnym niż frazy „polityczna poprawność” czy „ideologia gender”. „Prawak” zdecydowanie przegrywa pod względem internetowych użyć z „lewakiem” (Word podkreśla mi „prawaka” jako błąd, co znaczy, że nie zna tego słowa – w przeciwieństwie do „lewaka”). „Roszczeniowość” i „interwencjonizm” zyskały mocno negatywne konotacje. Przeforsowanie sformułowania „umowy śmieciowe” jest jednym z niewielu sukcesów lewicy. A i w tym przypadku trudno raczej mówić o celowym działaniu z jej strony, jest to raczej fortunny zbieg okoliczności. Można  do tego dorzucić jeszcze skromne osiągnięcie feministek polegające na zwiększeniu częstotliwości użycia żeńskich nazw zawodów.

Najzabawniejsze w tym wszystkim jest to, że prawicowcy ciągle oskarżają ludzi lewicy o „manipulowanie językiem”, przyrównując ich do marksistowskich ideologów. Drodzy, polska lewica pod względem umiejętności wpływania na język jest jeszcze w przedszkolu. A wy dawno zrobiliście habilitację w tej dziedzinie.