Po co studiować polonistykę?

W poprzednim wpisie Paweł bronił idei polonistyki jako miejsca, w którym wytwarza się wiedzę bezużyteczną. „Bezużyteczną” w tym sensie, że ani nie przekłada się ona bezpośrednio na wzrost PKB, ani nie da się z jej pomocą zbudować jakiegoś nowego modelu komórki itp. Pisze Paweł, że nie powinniśmy czepiać się polonistek i polonistów, którzy dyskutują o tekstach na temat tekstów, ponieważ na tym właśnie polega ta robota. I nie ma sensu oskarżać literaturoznawców, że ich teksty dotyczą czasem kwestii tak szczegółowych jak „świat owadzi w Panu Tadeuszu”. Mówiąc inaczej, nie możemy przykładać do polonistyki nie-polonistycznych kryteriów „dobrości”, które zostały wzięte z innych sfer życia (gdzie na przykład pisanie tekstów na temat tekstów wydaje się jakąś dziwną dewiacją).

Zgadzam się z poglądami Pawła (bardzo Fishowskimi), zastrzegając jednocześnie, że moim zdaniem sprawdzają się one tylko w odniesieniu do działalności naukowej. Sądzę, że w przypadku działalności dydaktycznej polonistyka potrzebuje innego uzasadnienia, ponieważ 99% studentek i studentów tego kierunku nie przychodzi na studia po to, aby później uprawiać naukę na uniwersytecie, a tylko nieliczni znajdą zatrudnienie jako nauczyciele. Tak więc większość z tych ludzi po pięciu latach studiów będzie robiła w życiu zawodowym zupełnie inne rzeczy niż te, którymi parają się pracownicy uniwersyteccy. Dlatego argumentacja, że przez te pięć lat mają po prostu zapoznawać się z problemami, które są przedmiotem zainteresowania ludzi takich jak Paweł, może im się wydawać lekko arogancka. To trochę tak, jak gdyby przez kilka lat uczyli się w najmniejszych szczegółach o sposobach budowy krzesła ze świadomością, że potem i tak będą zajmować się obsługą klienta w banku.

Co zatem robić? Dostosować programy nauczania do wymagań rynku? Nie, nie i jeszcze raz nie. Jestem równie wielkim jak Paweł przeciwnikiem zamieniania uniwersytetów w szkoły zawodowe, które w dodatku mają wiernopoddańczo dostosowywać się do trendów w gospodarce. Na szczęście, alternatywa „albo szkolimy samych doktorantów (tj. ludzi rzeczywiście interesujących się naukowymi problemami literaturoznawczymi), albo idziemy w stronę rynku” jest fałszywa. Na polonistyce można robić coś jeszcze. I nie chodzi mi tu o słynne nauczanie „krytycznego myślenia”. Uważam bowiem to hasło za zbyt ogólnikowe. Moim zdaniem przesłanie, które kieruje się do osób rozpoczynających studia polonistyczne, powinno brzmieć mniej więcej tak: „Będziemy was uczyć sztuki czytania i pisania”.

Powtarzam tę tezę (podkradzioną Markowskiemu, który jednak rozwija ją trochę inaczej niż ja) już od pewnego czasu, więc wiem, że jedna z odpowiedzi na nią brzmi: „Czyż czytania i pisania nie powinno się nauczać w szkole podstawowej? Czy upadliśmy już tak nisko, żeby na studiach uczyć takich podstaw?”. Mój kontrargument wygląda następująco.

Powinniśmy porzucić naiwne wyobrażenie o „czytaniu i pisaniu” jako prostych czynnościach, których można nauczyć się raz na zawsze. Przecież ostatnimi czasy musieliśmy przyswoić kilka nowych sposobów czytania. „Po feminizmie” inaczej czytamy opisy kobiet i mężczyzn, „po postkolonializmie” inaczej patrzymy na sposób przedstawiania „obcych” w literaturze, „po dekonstrukcji” baczniej przyglądamy się temu, co marginalne, i z większą uwagą spoglądamy na niespójności znajdujące się w tekstach, „po Latourze” nauczyliśmy się dostrzegać, jak w niewinnym artykule gazetowym splatają się ze sobą czynniki ludzkie i pozaludzkie. Są ludzie, których niektóre z wymienionych sposobów czytania odrzucają. Ale nawet oni nie mogą zaprzeczyć, że sposoby te funkcjonują i zmieniają nasze nawyki lekturowe. Potrafimy czytać teksty w sposób, o którym nie śniło się Arystotelesowi. Oczywiście, ten proces ma także drugą stronę – nie tylko uczymy się, ale także zapominamy, jak można czytać teksty. Dlatego tak ważne jest badanie świadectw przeszłości – warto pamiętać, jak czytał np. taki Arystoteles. Nie przyjmuję naiwnego założenia, że każdy nowy sposób czytania jest lepszy od starego. Wiem bowiem, że czasami jest wręcz przeciwnie – sposoby czytania, które wykształca w nas Internet (szybko i pobieżnie) są o wiele gorsze niż te, które wyrabiają w nas np. książki Bolesława Prusa.

Chodzi mi tylko o to, że czytanie (tak samo jak pisanie) są bardzo złożonymi czynnościami i studia, a w szczególności studia polonistyczne/literaturoznawcze/komparatystyczne, są znakomitym miejscem, aby tych czynności nauczać. I wcale nie wymaga to wielkiej rewolucji w programie nauczania – jestem przekonany, że Paweł, i nie tylko on (nie będę wymieniał innych pracowników UMK, żeby się za bardzo nie podlizywać), już od dawna tego właśnie uczy na swoich zajęciach. Zmieniłoby się tylko (i aż) uzasadnienie pewnych zajęć oraz sposób rozłożenia akcentów. Co jednak najważniejsze, można by przekazać studentom, jaki jest główny cel ich studiów. „Nie gwarantujemy wam pracy (zresztą, kto może to zrobić?), ale możemy wam dać pewność, że po naszych studiach będziecie ekspertami w dziedzinie czytania i pisania – że będziecie potrafili poruszać się po tekstowym świecie”. Dla mnie to już jest coś, ponieważ wbrew obiegowej opinii uważam, że nasza kultura jest nadal w dużej mierze kulturą pisma, więc umiejętność czytania oraz pisania różnorodnych i skomplikowanych tekstów kultury pozostaje w cenie (ale to już jest temat na osobny wpis).

TSM

PS Ktoś mógłby odczytać ten wpis jako polemikę z Pawłem. Choć bardzo lubię z nim polemizować, to jednak byłaby to błędna interpretacja, ponieważ wiem, iż Paweł ma w tej sprawie zdanie bardzo podobne do mojego. Jest to więc raczej uzupełnienie do jego notki, a nie polemika z nią. Zresztą, on sam będzie wiedział najlepiej.